E puer Wierder iwwer Wierder

Dës Kéier geet et ëm Linguistik, Uebst a Kompost.

D’Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis bei WiWi „e puer Wierder iwwer Wierder“. Gudde Mëtteg Caroline!
C: Moien alleguer, moie Simon!
S: Wouriwwer schwätze mer dann haut?
C: Ech bréngen haut déi gréng Tonn, Linguistik a Kachen zesummen.
S: A sou? A mat wéi engem Wuert?
C: Et ass e Grupp Wierder, deen awer inhaltlech a vrun allem historesch méi no zesummenhänkt, wéi ee vläit mengt.
S: A wat sinn déi Wierder?
C: Et geet ëm dës dräi Wierder: Kompott, Kompost a Kompositum.
Fänke mer mol un beim Kompott. Also Kompott ass wéi am Franséische ‘compote’ an dat gëtt et do säit dem 18. Joerhonnert an och schonn am Alfranséischen gouf domat agekachtent Uebst bezeechent. Also du hues jo dann e Mango-Kompott, en Äerdbier- Kompott, wéi och ëmmer. A Kompott kënnt vu Latäin ‘compositum’ an dat heescht su vill wéi ‘zesummegesat, zesummegestallt, zesummegeluecht’.
S: Wat genee ass e Kompott, also wat muss do ëmmer zesummegestallt ginn?
C: Kompott ass alles, wou Uebst agekacht ass. Wéi een et akaacht, ass do relativ egal. Dat kann och Ganzt Uebst sinn oder Stécker, déi kënne mat Waasser agekacht sinn oder mat Zocker oder mat Roudem Wäin, also alles, wat iergendwéi en Akache vun Uebst ass, ass um Enn Kompott.
S: Dat bekanntst ass jo dann d’Äppelkompott.
C: Genee. Gehéiert dat fir dech bei de Gromperekichelchen? Do hätt ech lo Loscht drop.
S: __________
C: Komme mer lo bei de Kompost. Beim Kompost héiers de am Fong déi selwecht Bestanddeeler am Wuert wéi och beim Kompott. Et geet och hei zeréck op Latäin ‘componere’ fir ‘zesummestellen, zesummesetzen’, an doraus gëtt dann de Participe passé ‘compositum’.
S: Also gëtt och do eppes zesummegesat beim Kompost?
C: Jo, de Kompost ass eng Mëschung aus verschiddenen Saachen, déi een ewechgehäit huet, also alles, wat organesch ass, dat heescht Uebst an gekacht Saachen, eeben alles, wat souzesoen an déi gréng Tonn kënnt. De Kompost sinn Iessreschter, gemëscht mat Buedem. D’Konzept, Iessreschter mat Buedem ze mëschen, fënnt ee schonn an England am 16. Joerhonnert.
S: Also einfach fir de Buedem méi fruuchtbar ze maachen?
C: Genee, do gouf et jo nach keen Industriedünger. Do huet dat gutt geklappt.
An um Enn komme mer nach bei d'Linguistik, well do gëtt et de Kompositum. An ween sech un d’’Kuriositéiten aus der Lëtzebuerger Sprooch’ erënnert, dee kënnt de Begrëff vläit nach. Do hate mer schonn iwwer d'Komposita geschwat, also iwwert d'Zesummesetzungen, dat sinn lauter Wierder wéi Abrëllsgeck, Boxemännchen, Spullmaschinn, Chrëschtbeemchen, also ëmmer eng Zesummesetzung aus méi Wuertdeeler.
S: Ech erënnere mech!
C: Soll ech Iech um Enn nach e Knuet an de Kapp maachen?
S: Kanns jo mol probéieren!
C: Wann ech mäi Kompott op de Kompost geheien, dann ass et e Kompostkompott an dat ass e Kompositum.
S: Sou komplizéiert war et dach mol guer net!
C: An dann hunn ech nach eppes Witzeges am Larousse gesinn: “En compote” kann heeschen ‘très abîmé, rendu inutilisable’ wéi bei “Voiture en compote” an dat huet mer gutt gefall. Hues du dat schonn héieren?
S: _____
Ech géif soen, mer treffen eis deemnächst op Gromperekichelcher mat Äppelkompott!
C: Deal!
S: Mir soen dir, léift Caroline, merci fir haut a freeën eis op déi nächst Kéier!
C: Ech mech och! An d’Schlusswuert ass: Äddi!

Episoden