E puer Wierder iwwer Wierder

Dir kennt bestëmmt deen een oder anere Witz, mee wësst Der och, wouhier d'Wuer 'Witz' kënnt? Mir maachen haut e klengen Tour duerch fréier Bedeitungen a entdecken de Lien tëscht Wëssen a Witz. An e Witz gëtt et och – versprach!


S: D'Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis – wéi den Numm vun der Emissioun et scho verréit – "e puer Wierder iwwer Wierder". Gutte Mëtteg Caroline!
C: Gudde Mëtte Simon!
S: Haut dréit sech alles ëm de Witz. Erziels de eis haut e Witz?
C: Ech wollt just eppes iwwer d'Wuert 'Witz' soen, mee ech starten och gär mat engem.
S: Lo sinn ech awer gespaant.
C: Wat ass den Ënnerscheed tëscht engem Bäcker an engem Teppech?
S: ______
C: De Bäcker muss moies opstoen an den Teppech ka leie bleiwen.
Mee lo mol ënnert eis, fënns de net, dass d'Textzort Witz an och d'Konzept vum Witzerzielen e bëssen aus der Moud komm ass? Ech hunn d'Gefill, dass dat fréier méi präsent war, dass ee sech Witzer erzielt oder dass Leit op Familljefester oder Partyen ee Witz nom aneren zum beschte ginn hunn.
S: ___
C: An ech fannen et och iergendwéi intressant, dass de Witz déi eenzeg Textzort ass, déi op Plagiat opbaut.
S: Wéi mengs de dat?
C: Ma wann ech e Witz erzielen, dann ass A) kloer, dass ech deen net erfonnt hunn, mee e kopéieren a B) ech am Fong och net soen, wou den Ursprong vum Witz ass, also wien den Auteur ass. Et seet een héchstens eppes wéi "dee Witz hunn ech vu mengem Brudder" an och deen huet e vun anzwousch noerzielt.
S: Jo, et ass wouer.
C: A vum Plagiat an der Propriété intellectuelle, déi beim Witz awer guer keng Roll spillt, komme mer da bei d'Wuert 'Witz', wat am Kär mat 'Wëssen' zesummenhängt. Gi mer mol zréck an d'Alhéichdäitscht, wou d'Wuert nach 'wizzi' geheescht huet.
S: Alhéichdäitsch – vu wéi engem Joerhonnert schwätze mer do eigentlech?
C: 9. Joerhonnert, also schonn eng gutt Zäitchen hier. Déi deemoleg Form 'wizzi' stoung fir Verstand, Wëssen, Wäisheet, Bewosstsinn. An do gesäit een och méi däitlech d'Verwantschaft mam engleschen 'wit' oder 'witty'.
S: Déi Verbindung hunn ech zwar nach net kannt!
C: Méi spéit, also mer sinn elo am 17. Joerhonnert, kënnt d'Form witz resp. witze dann ënnert den Afloss vun de Bedeitunge vun 'esprit' am Franséischen a 'wit' am Engleschen
S: Wéi koum et eigentlech, dass bei 'wizzi' deen 'i' hanne verluer gaang ass?
C: Dat ass e Lautwandel, dee vill Wierder betrëfft, generell si vill Niewesilben ofgeschwächt ginn, also du hues eng betount Silb an donieft onbetounter. A mat der Zäit kann et sinn, dass déi onbetount ganz verschwënnt. Dat gesäit een haut nach, wann een däitsch Wierder mat lëtzebuergesche vergläicht: Tasse – Taass; Spritze – Sprëtz; Tonne – Tonn, Hürde – Hürd asw.
S: Ech verstinn. Zréck bei de Witz.
C: De Witz war dann ëmmer méi benotzt ginn am Sënn vun engem intelligente Commentaire, eng Ausso, déi weist, dass en eng clever Vue op eppes huet oder wéi et am Däitsche beschriwwen ass "dichterisches Einfindungsvermögen".
A mat der Zäit huet sech dat ëmmer méi zougespëtzt op Anekdoten, iwwer déi ee laache muss oder eng Iddi, déi gläichzäiteg intelligent an och fir ze laachen ass, als "geistreicher Einfall" souzesoen. An esou lande mer da beim Sënn vum Witz, wéi mer en haut kennen: eng kleng Geschicht, iwwer déi ee laache muss.
S: A soss huet et keng aner Bedeitung méi?
C: Eventuell fënnt een nach sou eppes wéi 'mat vill Witz a Charme'. Hei ass 'Witz' dann nach am Sënn vun Esprit, also dass eng Persoun schlagfäerdeg ass an treffend op eppes reagéiere kann – alles op eng lëschteg Manéier.
S: An de Witzbold?
C: Do ass et och eng cool Geschicht, wou dee -bold hierkënnt, mee dat erzielen ech léiwer an der nächster Episod.
S: Da freeë mer eis schonn a si ganz frou, dass de esou vill Witz a Wëssen fir eis hues.
C: Dat ass ganz léif, merci, Simon! An och alleguer merci fir d'Nolauschteren! An d'Schlusswuert ass: Äddi!

Episoden