E puer Wierder iwwer Wierder
Witzbold
5 min
Haut geet et ëm d'Fro, wien eigentlech de '-bold' am 'Witzbold' ass. Donieft schwätze mer och iwwer de Leopold, d'Härgottsblieschen a Leit, déi gär Sträit sichen.
S: D'Caroline Döhmer ass Proff fir lëtzebuergesch Grammaire an Orthografie op der Uni Lëtzebuerg an erzielt eis bei WiWi e puer Wierder iwwer Wierder. Gutte Mëtteg Caroline!
C: Moien alleguer, moie Simon!
S: D'lescht Kéier goung et ëm de Witz an haut dréit sech alles ëm de Witzbold.
C: Jo, ech koum schonn nees vun engem spannende Wuert bei dat nächst. An d'Fro, mat där mer déi lescht Episod opgehal haten, ass: Wien ass eigentlech de -bold am Witzbold?
S: A wien ass et?
C: Dee selwechte wéi am Sigibald an am Willibald oder Leopold.
S: An dat heescht?
C: De Wuertdeel -bold oder och -bald kennt ee vläit aus dëse germaneschen Nimm. Dës Forme ginn zréck op d'Wuert 'bald'.
S: 'Bald' fir 'geschwënn'?
C: Ganz fréier, also virun 1000 Joer, do huet 'bald' an der deemoleger Form 'baldo / balde' einfach 'kühn' geheescht, also couragéiert. An dat ass du weider entwéckelt ginn zu 'bald, schnell, entschlossen'. Et war eng positiv Charaktereegenschaft, fir séier a kéng kënnen ze reagéieren. Dofir war et dann och Bestanddeel vun deenen Nimm: dee mat Courage a Wëllenskraaft, de Willibald, deen, dee couragéiert gewënnt, de Sigibald.
S: An de Witzbold?
C: Tatsächlich ass dat eng Ofleedung aus männleche Virnimm! Duerch de Gebrauch an den Nimm wéi Willibald oder Sigibald ass de Wuertdeel -bald dann un aner Elementer drugehaange ginn, fir eng Persoun ze bezeechnen, déi eng Eegenschaft huet oder mat eppes an Zesummenhang bruecht gëtt. De Witzbold ass een, dee mat vill Witz a Verbindung bruecht gëtt. An dann hues de och Wierder wéi Raufbold, Lügenbold, Streitbold …
S: Déi hunn dann awer näischt méi mat Courage ze dinn?
C: Neenee, déi Bedeitung ass da mat der Zäit ofgeschwächt ginn. Et geet da just nach drëm, dass eng Persoun mat eppes opfält oder fir eppes bekannt ass.
S: Dass se da gär léien, streiden oder Witzer erzielen?
C: Genee. Mee och beim Wuert 'bald' huet et am Däitschen haut näischt méi mat Courage ze dinn an ass am Fong just nach temporal ze verstoen. Eng Persoun kann also net méi 'bald' sinn, mee Saache geschéie 'bald'.
S: Do hunn ech dann direkt nach eng Fro: Hänkt dat dann och mam lëtzebuergesche 'bal' zesummen?
C: Jo, well 'bal' gouf viru 50 Joer och nach anescht benotzt. Haut huele mer et éischter, fir ze soen, dass et nach net ganz sou wäit ass: 'bal' fir 'almost', 'fast'. Ech si bal laanschtgefuer, et ass bal 4 Auer, hien hätt sech bal vertuddelt.
S: Hues de och e Beispill fir deen eelere Gebrauch vu 'bal'.
C: Ech si sou frou, dass de frees, well lo kann ech aus léiwer Härgottsblieschen zitéieren: Kommt der net bal, d'Féiss ginn ons kal. An do ass et de Sënn vun "geschwënn", wéi een et aus dem Däitsche kennt: bald kommen.
Mee et gëtt och nach sou Ausdréck haut wéi: Hues de et bal? Bass de da bal fäerdeg? Dat ass och nach méi staark am Sënn vu 'geschwënn'. An dat huet insgesamt dann näischt méi mat der Notioun vu Courage a Kühnheit ze dinn.
S: Wouhier weess de déi Saachen eigentlech ëmmer?
C: Et gëtt ee Saz aus der Wëssenschaft, an deen ass: Et muss een net alles wëssen, et muss ee just wëssen, wou et steet.
S: A wou stinn déi Saachen?
C: Do kuckt een an en etymologeschen Dictionnaire, dat si Bicher, an deene Leit zesummendroen, wat d'Wuerzelen an d'Bedeitungsverännerunge vun deenen eenzelne Wierder iwwer déi lescht 100 bis 1000 Joer sinn.
S: An dat gëtt et fir d'Lëtzebuergescht?
C: De Sam Mersch, deen s de jo aus dem ZLS kenns, schafft den Ament un engem etymologeschen Dictionnaire fir d'Lëtzebuergescht, mee dat ass eng Risenaarbecht, well een awer vill Quelle kucken a vergläiche muss, éier ee schlau Saachen iwwer e Wuert ka soen, déi wëssenschaftlech fundéiert sinn. Dat ass also nach an der Maach.
S: A wou kann een dann den Ament Saachen nokucken?
C: Do gëtt et verschidde Bicher, jee no Wuert kucken ech dann an engem däitschen oder franséischen etymologeschen Dictionnaire. Oder och op Sitte wéi dwds.de oder cnrtl.fr. Etymologesch Erklärunge sinn allerdéngs net ëmmer evident ze verstoen, dofir kucken ech ëmmer, dat méi einfach a kompakt ze erklären.
S: Mir sinn och ëmmer frou, wann s du eis déi Saachen dann erziele kënns. Da merci fir haut a bis déi nächst Kéier!
C: Merci och! An d'Schlusswuert ass: Äddi!
Presentéiert vum
- Simon Larosche